تعزیه خوانی در دوره ی قاجار
بیشترین اسناد و مدارک موجود در خصوص هنر شبیه خوانی و رواج آن در گوشه و کنار ایران مربوط به دوره ی حکومت خاندان قاجار است. در این خصوص ، نه تنها در منابع تاریخی خارجی و ایرانی اشارات فراوانی شده ، بلکه نسخه خطی موجود در برخی کتابخانه ها و مجموعه های خصوصی منتشر شده مانند مجموعه ی خوچکو، مجموعه ی لیتن ، مجموعه ی تعزیه های شعاع الملک که یک جلد از آن تحت عنوان جنگ شعاع منتشر شده ، همین طور تاریخچه ی تکایای ویژه ی اجرای تعزیه در تهران مثل تکیه ی دولت و تکیه های محله ی عودلاجان، محله ی بازار ، سنگلج و چال میدان که به بیش از پنجاه باب می رسیده اند در شهرستان ها، مانند تکایای موجود در شهر زواره یا تکیه ی زاغرم تفرش و بسیاری از جاهای دیگر همه و همه گواه رواج کمی و کیفی هر شبیه خوانی در دوره ی قاجار بوده است .در دوره ی قاجار علاوه بر گسترش و عمومیت تعزیه در میان عامه ی مردم و اصناف مختلف چند دگرگونی یا تحول در تعزیه و تعزیه خوانی روی داد.
تحول کمی
نخستین تحول که تقریبا از زمان فتحعلی شاه آغاز شد، افزایش شمار مجالس تعزیه بود. تعداد تعزیه ها که در دوره ی زندیان بیش از ده تا دوازده مجلس نبود ، به چهل تا پنجاه مجلس رسید. همچنین از اواخر سلطنت فتحعلی شاه ، و زمان محمد شاه، علاوه بر وقایع کربلا و مصائب مربوط به خاندان پیامبر ، از داستان ها و وقایع دیگر مذهبی و تاریخی نیز تعزیه هایی ساخته شد . این تعزیه های فرعی یا گوشه ها که غالبا در مقدمه یا در ضمن تعزیه های اصلی خوانده می شدند، بعد ها با شرح و تفصیل بیشتر به صورت تعزی های اصلی و مستقل درامدند.
تحول کیفی
تحول کیفی تعزیه که در دوره ی ناصرالدین شاه روی داد و کم و بیش تا اوایل مشروطه نیز ادامه یافت، در سه زمینه ی ادبی ، موسیقی هایی و نمایشی تعزیه بود.
در تعزیه های قدیم ، اشقیا و مخالف خوانان ، نقش و تاثیر اندکی در تعزیه داشتند . لیکن از دوره ی ناصری به بعد ، مکالمه ها در تعزیه کوتاه تر و حرکت و عمل بیشتر شد. اشقیا و مخالفان نیز به خصوص در تعزیه های شهادت و حماسی مقام و موقع نمایش بیشتر و بهتری یافتند.
این امر ، یعنی تقابل و توازی نسبی نقش دو نیروی متضاد یا خوب و بد تعزیه سبب شد که بر جنبه های درامی و نمایشی تعزیه افزوده شود و تعزیه تا اندازه ای از حالت ساده و سوگنامه محض بیرون آید.
تحول اجتماعی
تحول دیگری که در تعزیه خوانی ها روی داد، گرایش و علاقه ی اعیان و اشراف و شاه و درباریان به تعزیه بود در واقع تعزیه نخست در میان عامه ی مردم و اصناف خرده پا رشد و گسترش یافت ، سپس در میان طبقات بالای جامعه راه یافت ، حکومت و دربار و در پی آن اعیان و اشراف، نه تنها از تعزیه خوانی های عمومی تشویق و حمایت کردند، بلکه خود نیز به برگزاری این مراسم پرداختند و تکایا و محل های معین و حتی خانه های شخصی خود را به این کار اختصاص دادند.
مضمون عمده ی شبیه خوانی رویارویی دو نیروی خوب و بد، خیر و شر ، نیکی و بدی ، نور و ظلمت است . از بررسی مجموعه های موجود در قلمرو هنر شبیه خوانی به ویژه مجموعه ای که بین سال های 1950 تا 1954 میلادی توسط انریکو چرولی در ایران گرداوری شد. و در کتابخانه ی واتیکان نگهداری می شود، چنین بر می آید که قریب به سیصد وشصت و پنج عنوان شبیه خوان مستقل در قلمرو قصص تعزیه و مجالس شبیه خوانی از اغاز تا به امروز بوده است.
از فهرست مذکور چنین بر می اید که تعزیه سرایان از حدیث خلقت ( عالم ذر) گرفته تا حدیث قیامت مجالس متعدد و متنوعی به نظم دراورده اند که در میان ان ها نه تنها مجالس مربوط به سرگذشت احوالات انبیا و اولیا و معجزات برخی از ان ها وجود دارند، بلکه به مجالسی نیز برخورد می کنیم که در ان ها شخصیت های مقدس کمتر وجود دارند و بیشتر شخصیت هایی در مجالس وجود دارند که معاصر تاریخ زندگانی تعزیه سرایان می باشند. مانند تعزیه ی ترکمینه یا تعزیه ی قتل ناصرالدین شاه و یا تعزیه ی مالیات گرفتن معین البکا.
علت عمده ی این تنوع و تحول ان است که به مرور زمان شبیه خوانی در دوره ی قاجار رفته رفته گذشته از یک ائین به نوعی سرگرمی نیز تبدیل شد که یکی از علت های مهم به وجود امدن مجالسی شد که کمتر به مقوله ی شهادت می پرداخت.
داوود فتحعلی بیگی تعزیه پژوه «کتاب آشنایی با مبانی شبیه خوانی»